ادبیات علمی– تخیلی در ایران
شماره‌ی نوشته: ۵١ / ١٢
ادبیات علمی– تخیلی در ایران
هرچند
اوج شكل‌گیری و خلق ژانر علمی- تخیلی كه جوانان به آن علاقه‌ی زیادی دارند به
دهه‌ی ٢٠ و ٣٠ سده‌ی بیستم باز می‌گردد، اما خیلی‌ها ژول ورن را نخستین
نویسنده‌ای می‌دانند كه از دهه‌ی ٨٠ سده‌ی نوزدهم میلادی با نوشتن آثاری خیالی كه
انسان را راهی اعماق دریاها، اوج آسمان‌ها و زیر زمین می‌كرد، این سبك را بنیاد
گذارد. باید در نظر گرفت كه در سال ١٨٨٠ بشر هنوز نه هواپیمایی اختراع كرده بود كه
بتواند پرواز كند و نه توانایی ساخت زیردریایی داشت. برای همین «كاپیتان نمو» با
زیردریایی‌اش «ناتیلوس» شخصیتی مهم و علمی‌به‌شمار می‌آید.
در هر حال ژانر علمی- تخیلی كه ردپای آن را می‌توان حتا در ادبیات قرون وسطا هم
پیدا كرد، از خیلی وقت پیش‌ها كه بشر در پی دست‌یافتن به فضاهای فراتر از زندگی
زمین و محصور خودش بود، از سلول‌های خاكستری مغز نویسندگان متعددی روی كاغذهای
سفید راه پیدا كرده بود تا ذهن خوانندگان خود را قلقلك بدهد و از چارچوب‌های موجود
فراتر ببرد.
این ژانر اما با انقلاب صنعتی و اختراع فنآوری‌های جدید به سرعت رشد كرد و در جنگ
جهانی اول با پرواز همان هواپیماهای ابتدایی، ذهن‌های خلاقی بودند كه می‌توانستند
این ماجرا را به پرواز یوفوها و یورش موجوداتی از كهكشان‌های دیگر هم تعمیم
بدهند.
با شكل‌گرفتن سینما و راه‌یافتن این ژانر بر پرده‌ی سینما، دایره‌ی مخاطبان آن گسترده‌تر هم شد و نویسندگان این ژانر جای بیش‌تری برای ارایه‌ی تصورات شگفت‌انگیزشان پیدا كردند و تقسیم‌بندی‌هایی هم در انواع آن پدید آمد. هرچند این تقسیم‌بندی‌ها گاه خیلی پیچیده می‌شوند، اما یكی از آن‌ها بسیار بنیادی است كه جداكردن ژانر علمی- تخیلی و ادبیات فانتزی از یكدیگر است. در حقیقت بر پایه‌ی یك تعریف كه در نظر بسیاری پذیرفته‌شده هم هست، ژانر علمی- تخیلی، ژانری است كه علم در آن نقش بنیادی دارد؛ این علم هرچند خیالی است و ممكن است در عالم واقع هنوز به وقوع نپیوسته باشد، اما دلیلی ندارد كه فردا محقق نشود. برای همین هم آثار ژول ورن در این دسته جای می‌گیرند و آثار آرتور سی كلارك از مهم‌ترین آثار این سبك شمرده می‌شوند. او زمانی جای‌گرفتن ماهواره‌ها را در مدار زمین پیش‌بینی كرد كه خیلی‌ها در خواب هم چنین تصوری نداشتند. واژه‌ی ربوتیك و مفهوم امنیت ربوت‌ها هم از ذهن خلاق آیزاك آسیموف تراوش كرد و ظرف چند دهه به مفهومی پذیرفته‌شده و جهانی تبدیل شد. همین موجب شده تا برخی بگویند اصلن ژانر علمی- تخیلی از چنان جایگاهی برخوردار است كه می‌تواند خلاقیت علم را بیش‌تر كند و افق‌های تازه‌ای در برابر دانشمندان قرار بدهد.
از سوی دیگر ادبیات تخیلی هم هرچند بر پایه‌ی خیال شكل می‌گیرند و در آن همه جور رویدادهای ناممكن ممكن میشود، اما همه چیز در دنیای جادو و فانتزی شكل می‌گیرد. برای همین تالكین به بزرگ‌ترین نویسنده‌ی این ژانر تبدیل میشود و داستان عظیم «هابیت‌ها»ی او یا «ارباب حلقه‌ها» كه در آن دنیای موجودهای عجیب و غریب وجود دارد و رویدادهای شگفت‌انگیز هم رخ می‌دهد، هرچند كاملن فانتزی است، اما علمی- تخیلی نیست.
سفرهای عجیب و غریب
در اثر علمی- تخیلی خواننده همراه نویسنده به سفرهای عجیب و غریبی می‌رود و تجربه‌هایی
را پشت سر می‌گذارد كه ممكن است بر اثر پیشرفت علمی روزی امكان‌پذیر شود. با این
حال این ژانر امروز با بسیاری از احساسات بشری هم آمیخته شده و در قالب همین ژانر
به‌ظاهر خیالی، جایگاه امروز انسان در جهان مورد پرسش قرار می‌گیرد یا نقش او در
زندگی امروز بررسی میشود و اهمیت وجود فلسفی او مطرح میشود؛ این‌ها همه همان پرسش‌های
بنیادی است كه در قالب آثار علمی- تخیلی مانند ماتریكس یا اودیسه‌ی فضایی مطرح
شده و هر كدام به‌خودی‌خود آن اندازه اهمیت دارد كه همه‌ی فضای شگفت‌انگیز خلق‌شده
در خدمت طرح این پرسش‌های بنیادی درمی‌آید.
با این حال می‌توان پاسخ دیگری هم به این پرسش دارد و این همان پاسخی است كه «ری بردبری» نویسنده‌ی آمریكایی كه به عنوان یكی از بزرگ‌ترین نویسندگان علمی- تخیلی سده‌ی بیستم شناخته میشود، مطرح می‌كند. او می‌گوید: «هر چه تصور می‌كنیم تخیل و هر چه انجام می‌دهیم علم است، همه‌ی تاریخ بشر چیزی جز یك داستان علمی- تخیلی نیست.»
سفر
به ماه
در هر حال دو نویسنده‌ی بزرگ جهان یعنی ژول ورن فرانسوی و اچ. جی. ولز
انگلیسی نقش مهمی‌در شكل‌گیری آثار علمی- تخیلی داشته‌اند و نخستین فیلم‌های علمی-
تخیلی مانند «سفر به ماه» ژرژ ملیس در سال ١٩٠٢ با الهام از اثر ژول ورن
ساخته شد. «ژول ورن» در كتاب «سفر به اعماق زمین» (١٨٦٤) به جست‌وجو در
اعماق زمین پرداخت و یك سال بعد در «از زمین تا ماه» مردم توانستند در داخل محفظه‌ای
بنشینند و به ماه بروند. در كتاب «ارباب هوا» هم یك مهندس به نام «روبور» با كمك
سفینه‌ای هوایی به نام «آلباتروس» كه ٧٤ دكل ملخ دار داشت، به دور دنیا چرخید. در
رمان دیگر او با نام «به خاطر پرچم» كه در پایان سده‌ی نوزدهم منتشر شد، یك
دانشمند دیوانه به خطری جهانی بدل میشود و جنگی جدید به‌راه می‌اندازد و در آن از
موشك‌های هدایت‌شونده و كلاهك‌های شبیه بمب‌های هسته‌ای استفاده می‌كند.
«اچ.جی. ولز» در رمان «جنگ هوایی» (١٩٠٧) با دقت به بیان جزییات وحشتناك جنگ مدرن پرداخت و توانایی خودش را در پیش‌بینی آن‌چه که می‌تواند محقق شود، هفت سال بعد كه جنگ جهانی اول صورت گرفت، ثابت كرد. او در یك داستان دیگر خود استفاده از تانك را پیش‌بینی كرده بود.
اما این آثار رفته‌رفته با ژانرهای دیگر درهم‌آمیخت و از مطرح كردن صرف اصول فنی و مهندسی كه آثار علمی- تخیلی سخت نامیده می‌شوند، به دسته‌ای دیگر از این آثار گرایش پیدا كرد كه آثار نرم را تشكیل می‌دهند كه با پذیرفتن واقعیتی خیالی، به آثار و تبعات آن نیز توجه می‌كند. برای مثال در سال ١٩٨٠ فیلم «بیگانه» ریدلی اسكات با تلفیق ژانر علمی- تخیلی و سینمای وحشت، موجودات فضایی را با تمركز بر ماهیت وحشتناك و خطرناك آن‌ها مطرح می‌كند و در سال ١٩٨٢، اسپیلبرگ در فیلم «ای تی» یك موجود فضایی مهربان را به تصویر می‌كشد. ماشین زمان ساخته «جورج پال» در سال ١٩٦٠ هم برداشتی از داستان «اچ. جی. ولز» است كه با توجه به مطرح كردن بعد چهارم توسط انیشتین مساله حركت در زمان را به عنوان محمل اصلی خود برگزیده است.
مهم‌ترین چهره‌های علمی- تخیلی
با وجود این‌كه اروپایی‌ها پایه‌گذار ادبیات علمی- تخیلی بودند، اما آمریكایی‌ها
در اوایل سده‌ی بیستم آن را به‌جلو راندند و در سال ١٩٣٩ هم نخستین كنفرانس جهانی علمی-
تخیلی را در نیویورك برگزار كردند. البته هیچ نویسنده اروپایی به این كنفرانس دعوت
نشده بود. شاید یك دلیل این مساله برخورد سخت جامعه ادبی با نویسندگان این ژانر
در اروپا باشد، زیرا مثلن انگلیسی‌ها هرگز نمی‌توانستند چنین آثاری را كه همه‌ی
زندگی انسان را بی‌ثبات و در حال تغییر قلمداد می‌كرد، در برابر قدرت سلطه‌ی خود
قرار دهند و آن را تایید كنند. به همین دلیل هم آثار «اچ. جی. ولز» در انگلستان با
بی‌مهری روبه‌رو شد و از سوی دیگر آمریكایی‌ها كه همواره می‌خواستند حرف جدیدی
برای زدن داشته باشند، به این ژانر پر و بال دادند. به هر حال امروز انجمن
نویسندگان علمی- تخیلی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و چندین جایزه‌ی معتبر علمی
هر سال در سراسر جهان به نویسندگان این ژانر داده میشود.
اگر ژول ورن و اچ. جی. ولز، دو چهره‌ی برجسته‌ی اواخر سده‌ی نوزدهم و اوایل سده‌ی
بیستم و به عنوان پایه‌گذاران این ژانر مطرح باشند، بی شك آیزاك آسیموف و آرتور.
سی. كلارك به عنوان دو چهره‌ی رشددهنده‌ی این ژانر در نیمه‌ی دوم سده‌ی بیستم
هستند.
ژانر علمی- تخیلی در ایران
در چند سال گذشته کوشش‌هایی در كشور ما صورت گرفته تا به این ژانر پر و بال بیش‌تری
داده شود و نویسندگان و ناشران به‌صورت جدی‌تری به آن بپردازند. برپایی جشنواره‌ی
آثار علمی- تخیلی در تبریز و برپایی دومین دوره‌ی مسابقه‌ی داستان‌نویسی علمی-
تخیلی ژنتیك و بیوتكنولوژی به زبان فارسی كه در حاشیه‌ی دهمین كنگره‌ی ژنتیك ایران
برگزار شد، از جمله‌ی این تلاش‌هاست.
البته تجربه‌ی ترجمه و چاپ آثار علمی- تخیلی به دهه‌ی ٣٠ باز می‌گردد كه «كارخانه مطلق‌سازی» كارل چاپك و «میكرومگاس» اثر ولتر ترجمه و منتشر شد. بهرام صادقی هم در «ملكوت» تا حدودی از این ژانر بهره گرفته است. در سال‌های اخیر هم با ترجمه و انتشار آثاری از آیزاك آسیموف و ری بردبری، آثار بیش‌تری برای علاقه‌مندان این ژانر در بازار نشر ایران یافت میشود. «ایرج فاضل» هم از جمله نویسندگان علمی- تخیلی معاصر ایران است كه سه كتاب «انسان‌ها و ابر برج‌ها»، «پیامی‌از فراسوی زمین» و «فرشته نگهبان» را منتشر كرده است.
از
سال ٨٤ برپایی مسابقه‌ی داستان‌نویسی فانتزی و علمی- تخیلی به زبان فارسی آغاز شد
و دوره‌ی سوم آن هم در مرداد ٨٧ در سرای اهل قلم برگزار شد. در این دوره افزون بر
اهدای جایزه های مترجم برتر و ناشر برتر ادبیات علمی- تخیلی و فانتزی، جایزه‌ی
«مروج برتر» هم به منابع ارایه‌كننده‌ی اطلاعات علمی در این زمینه تعلق گرفت.
انجمن فیزیك ایران نیز با همكاری كارگاه ادبیات توسعه، از سال ٨٢ جایزه‌ی به‌ترین
داستان كوتاه علمی- تخیلی فیزیك را اهدا می‌كند. این جایزه هر سال به داستان‌های
كوتاه علمی- تخیلی كه درباره‌ی فیزیك باشند، تعلق می‌گیرد.
- - -
از: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
برگرفته از: jamejamonline.ir
پست الکترونیکی: aryaadib2@gmail.com